قوله: یا أیها الذین آمنوا لا تدْخلوا بیوت النبی... الایة سبب نزول این نهى و نزول این آیة آن بود که: رسول خدا (ص) ولیمهاى ساخت از بهر زینب که تحویل کرده بود و جمعى بسیار از یاران بر ان ولیمه خوانده، انس مالک گفت: رسول خدا مرا فرمود که رو هر که را بینى از یاران برخوان. گفتا رفتم و خواندم، و یاران جوق جوق مىآمدند و طعام مىخوردند و باز میگشتند. بعاقبت گفتم: یا رسول الله ما اجد احدا ادعوه کس نماند که او را نخواندم. آن گه طعام برداشتند و قوم متفرق شدند، سه کس در خانه رسول (ص) بماندند و دراز نشستند و از سخنها مىپرسیدند و سرگذشتها باز میگفتند، رسول (ص) خدا میخواست که ایشان برخیزند و شرم میداشت که بگفتى، یک بار و دو بار از خانه بیرون شد بخانه عایشه و غیر آن و باز مىآمد و انتظار برخاستن ایشان میکرد، در آن حال جبرئیل آمد و این آیة آورد، آنجا که گفت: و الله لا یسْتحْیی من الْحق، رسول خدا بر ایشان خواند و ایشان برخاستند و بیرون شدند.
ابن عباس گفت: قومى مسلمانان گاه گاه بخانه رسول (ص) مىشدند و طعام میخوردند، و پیش از رسیدن آن طعام مىرفتند و دراز مىنشستند تا طعام فرا رسد، رسول خدا باین سبب رنجور دل مىشد و شرم میداشت که ایشان را از آن منع کند تا آیت فرو آمد که: یا أیها الذین آمنوا لا تدْخلوا بیوت النبی إلا أنْ یوْذن لکمْ إلى طعام اى الا ان تدعوا الى طعام فیوذن لکم فتأکلوه.
غیْر ناظرین إناه یعنى غیر منتظرین حین نضجه و ادراکه «انى» و «انى» لغتان مثل: الى و الى، و معا و معا، و الآناء جمعه مثل: الآلاء و الامعاء، یقال: انى الحمیم اذا انتهى حره، و انى ان یفعل کذا، اى حان. و فیه لغتان: انى، یأنى و آن، یئین، مثل: حان یحین.
و لکنْ إذا دعیتمْ فادْخلوا فإذا طعمْتمْ اى اکلتم الطعام فانْتشروا تفرقوا و اخرجوا من منزله.
و لا مسْتأْنسین اى و لا طالبین الانس لحدیث. و محله خفض مردود على قوله: غیْر ناظرین إناه.
و لا مسْتأْنسین لحدیث إن ذلکمْ کان یوْذی النبی فیسْتحْیی منْکمْ و الله لا یسْتحْیی من الْحق اى لا یترک تادیبکم و بیان الحق حیاء. روى ان اسماعیل بن ابى حکیم قرئت بین یدیه هذه الایة، فقال: هذا ادب ادب الله به الثقلاء. و قال ابن عائشة: حسبک فى الثقلاء ان الله تعالى لم یحتملهم.
و إذا سألْتموهن متاعا فسْئلوهن منْ وراء حجاب عمر خطاب بمسجد رسول برگذشت و رسول (ص) را دید با زنان خویش در مسجد، عمر گفت با زنان رسول: احتجبن فان لکن على النساء فضلا کما ان لزوجکن على الرجال الفضل از مردان در حجاب باشید که شما را بر زنان امت فضل است و افزونى هم چنان که شوهر شما را رسول خدا صلوات الله علیه فضل است بر عالمیان. بروایتى دیگر زینب گفت: یا بن الخطاب انک لتغار علینا و الوحى ینزل فى بیوتنا تو بر ما غیرت مىبرى باینچ مىفرمایى، و وحى الله در خانه ما فرود مىآید، یعنى که اگر مراد الله بود خود فرماید و حاجت بغیرت تو نباشد، تا درین حدیث بودند بر وفق قول عمر آیت حجاب آمد: و إذا سألْتموهن متاعا فسْئلوهن منْ وراء حجاب ذلکمْ أطْهر لقلوبکمْ و قلوبهن بعد از آیت حجاب هیچ کس را روا نبود که در زنى از زنان رسول نگرستید اگر در نقاب بودى یا بىنقاب. عمر خطاب بعد از آن میگفت: وافقنى ربى فى ثلاثة، قلت: یا رسول الله لو اتخذوا من مقام ابراهیم مصلى، فانزل الله تعالى: و اتخذوا منْ مقام إبْراهیم مصلى، و قلت: یا رسول الله انه یدخل علیک البر و الفاجر فلو امرت امهات المومنین بالحجاب، فانزل الله آیة الحجاب، قال: و بلغنى بعض ما عاتب رسول الله نساءه، قال: فدخلت علیهن فجعلت استقر بهن واحدة واحدة، قلت: و الله لتنتهن او لیبدلنه الله ازواجا خیرا منکن حتى اتیت على زینب، فقالت: یا عمر اما کان فى رسول الله ما یعظ نساءه حتى تعظهن انت؟ فخرجت فانزل الله تعالى: یا عمر اما کان فى رسول الله، ما یعظ نساء حتى تعظهن انت؟ فخرجت فانزل الله تعالى: عسى ربه إنْ طلقکن أنْ یبْدله أزْواجا خیْرا منْکن... الایة. و عن مجاهد ان رسول الله (ص) کان یطعم و معه اصحابه فاصابت ید رجل منهم ید عایشه و کانت معهم، فکره النبى (ص) ذلک فنزلت آیة الحجاب.
قال انس: کنت ادخل على رسول الله (ص) بغیر اذن فجئت یوما لادخل، فقال: مکانک یا بنى قد حدث بعدک ان لا تدخل علینا الا باذن ذلکمْ أطْهر لقلوبکمْ و قلوبهن من الریب.
و ما کان لکمْ أنْ توْذوا رسول الله لیس لکم اذاه فى شىء من الاشیاء.
و لا أنْ تنْکحوا أزْواجه منْ بعْده أبدا هذا اذا دخل بهن. و تزوج رجل من المومنین امرأة کان تزوج بها رسول الله و طلقها و لم یکن دخل بها، فاراد عمر ان یقتله فاقام الرجل البینة على ان رسول الله لم یکن دخل بها فذکر ان عمر حلق رأسه و لحیته.
و روى معمر عن الزهرى ان العالیة بنت ظبیان التى طلق النبی (ص) تزوجت رجلا و ولدت له، و ذلک قبل تحریم ازواج النبی (ص) على الناس. و اما حفصة بنت عمر فان رسول الله طلقها ثم راجعها، جاءه جبرئیل فقال له: ان ربک یقرئک السلام و یقول: ان حفصة صوامة قوامة و انها زوجتک فى الجنة، فراجعها.
إن ذلکمْ کان عنْد الله عظیما هذا الوعید راجع على من یوذى رسول الله و على من یرید ان ینکح احدا من ازواجه من بعده، و کان رجل قال: ان مات رسول الله نکحت عائشة، قال مقاتل بن سلیمان هو طلحة بن عبید الله.
إنْ تبْدوا شیْئا أوْ تخْفوه فإن الله کان بکل شیْء علیما کان هذا وعید للرجل الذى تمنى نکاح عائشة و لما نزلت آیة الحجاب قال: الآباء و الأبناء و الاقارب و نحن ایضا نکلمهن من وراء حجاب، فانزل الله عز و جل: لا جناح علیْهن فی آبائهن یعنى لا اثم علیهن فى ترک الاحتجاب من هولاء. و قال مجاهد فى وضع جلابیبهن عندهم.
و قوله: و لا نسائهن اراد به النساء المسلمات حتى لا یجوز للکتابیات الدخول علیهن و التکشف عندهن و قیل: هو عام فى المسلمات و الکتابیات، و انما قال: و لا نسائهن لانهن من اجناسهن و لم یذکر العم و الخال لانهما داخلان فى الآباء قد عد الله عز و جل العم ابا و الخالة اما فى القرآن.
و لا ما ملکتْ أیْمانهن اختلفوا فى ان عبد المرأة هل یکون محرما لها ام لا؟
فقال قوم: یکون محرما لها لقوله عز و جل: أوْ ما ملکتْ أیْمانهن. و قال قوم: هو کالاجانب، و المراد من الایة: الا ماء دون العبید.
و اتقین الله ان یراکن غیر هولاء.
إن الله کان على کل شیْء من اعمال العباد شهیدا.
إن الله و ملائکته یصلون على النبی قال ابن عباس: یعنى ان الله یرحم و یثنى علیه و الملائکة یدعون له و یستغفرون له. قال ابو العالیة: صلاة الله ثناوه علیه عند الملائکة و صلاة الملائکة الدعاء له.
یا أیها الذین آمنوا صلوا علیْه و سلموا تسْلیما این امرى است مطلق که امت را فرمودند: بدرود دادن بر وى و سلام کردن بر وى. سلام آنست که مومنان در تشهد نماز میگویند: السلام علیک ایها النبى و رحمة الله و برکاته. و درود آنست که میگویند در آخر نماز که: «اللهم صل على محمد و على آل محمد کما صلیت على ابراهیم و آل ابراهیم و بارک على محمد و على آل محمد کما بارکت على ابرهیم و آل ابرهیم انک حمید مجید».
قال کعب بن عجرة: سألنا رسول الله (ص)، فقلنا: یا رسول الله کیف الصلاة علیکم اهل البیت؟
فان الله قد علمنا کیف نسلم. قال: «قولوا: اللهم صل على محمد و على آل محمد کما صلیت على ابرهیم و آل ابرهیم انک حمید مجید، اللهم بارک على محمد و على آل محمد کما بارکت على ابرهیم و آل ابرهیم انک حمید مجید».
و عن ابى حمید الساعدى انهم قالوا: یا رسول الله کیف نصلى علیک؟ فقال رسول الله: قولوا اللهم صل على محمد و ازواجه و ذریته کما صلیت على ابرهیم، و بارک على محمد و ازواجه و ذریته کما بارکت على ابرهیم انک حمید مجید».
و عن ابى سعید الخدرى قال: قلنا یا رسول الله هذا السلام علیک قد علمنا، فکیف الصلاة؟
قال: «قولوا: قلنا یا رسول الله هذا السلام علیک قد علمنا، فکیف الصلاة؟
قال: قولوا: اللهم صل على عبدک و رسولک کما صلیت على ابرهیم، و بارک على محمد و على آل محمد کما بارکت على ابرهیم».
و عن عبد الله بن مسعود قال: اذا صلیتم على النبی (ص) فاحسنوا الصلاة علیه فانکم لا تدرون لعل ذلک یعرض علیه، قالوا: فعلمنا قال: قولوا اللهم اجعل صلواتک و رحمتک و برکاتک على سید المرسلین و امام المتقین و خاتم النبیین محمد عبدک و رسولک امام الخیر و قائد الخیر و رسول الرحمة، اللهم ابعثه مقاما محمودا یغبطه به الاولون و الآخرون، اللهم صل على محمد و على آل محمد کما صلیت على ابرهیم و آل ابرهیم انک حمید مجید. و قال (ص): «حیاتى خیر لکم تحدثون و نحدث لکم و وفاتى خیر لکم تعرض على اعمالکم فما کانت من حسنة حمدت الله علیها و ما کان من سیئة استغفرت الله لکم فاذا صلیتم على فاحسنوا الصلاة فانکم تعرضون على بأسمائکم و أسماء آبائکم و عشائرکم و اعمالکم».
و قال (ص): «صلوا على اینما کنتم من الارض فان صلاتکم تبلغنى».
و عن ابن عباس قال: لیس احد من امة محمد (ص) یسلم علیه و یصلى علیه الا بلغه فلان یسلم علیک و یصلى علیک.
قال یزید الرقاشى: ملک موکل برسول الله (ص) اذا صلى علیه احد قال صلى علیک من امتک فلان بن فلان. و عن اوس بن اوس الثقفى قال: قال رسول الله (ص): «اکثروا على الصلاة فى یوم الجمعة فان صلاتکم معروضة على»، قالوا: یا رسول الله کیف تعرض علیک و قد ارمت؟ یعنى بلیت، قال: «ان الله حرم على الارض ان تأکل اجساد الانبیاء».
و عن ابى هریرة عن النبی (ص) قال: «ما من احد یسلم على الا رد الله الى روحى حتى ارد علیه السلام»
قال: «و الذى نفسى بیده ما منکم احد یسلم على اذا مت الا جاءنی جبرئیل فقال یا محمد هذا فلان بن فلان بن فلان فیرفع لى فى النسب حتى اعرفه فاقول: نعم، فیقول: هو یقرأ علیک السلام و رحمة الله، فاقول: و علیه السلام و رحمة الله و برکاته»، و فى روایة اخرى قال: یا محمد صلى علیک فلان کذا و کذا، قال: فیصلى الرب على ذلک الرجل بکل واحد عشرا.
و عن عبد الرحمن بن عوف قال: قال رسول الله (ص): «لقیت جبرئیل علیه السلام فبشرنى ان الله تبارک و تعالى یقول: من صلى علیک صلیت علیه و من سلم علیک سلمت علیه، فسجدت لله شکرا». و عن سعید بن عمر الانصارى عن ابیه و کان بدریا عن النبی (ص) قال: «ما صلى على عبد من امتى صلاة صادقا بها من قبل نفسه الا صلى الله علیه و سلم بها عشر صلوات و کتب له بها عشر حسنات و رفعه بها عشر درجات و محا عنه بها عشر خطیئات».
قوله: یا أیها الذین آمنوا صلوا علیْه اى ادعوا له بالرحمة، و سلموا تسلیما» اى حیوه بتحیة الاسلام.
إن الذین یوْذون الله و رسوله لعنهم الله فی الدنْیا و الْآخرة و أعد لهمْ عذابا مهینا، معنى آیت آنست که ایشان که مىرنجانند خداى را جل جلاله و رسول او را علیه السلام، الله ور ایشان لعنت کرد در دو جهان. ابن عباس گفت: ایشان سه قوماند که ایذاء الله خواستند، جهودان و ترسایان و مشرکان. جهودان گفتند: «عزیر ابن الله، ید الله مغلولة، ان الله فقیر و نحن اغنیاء». ترسایان گفتند: «المسیح ابن الله، ثالث
ثلاثة». مشرکان گفتند: الملائکة بنات الله و الاصنام شرکاوه همانست که مصطفى (ص) گفت حکایت از کردگار جل جلاله: «شتمنى ابن آدم یقول اتخذ الله ولدا و انا الاحد الصمد الذى لم الد و لم اولد و لم یکن لى کفوا احد».
و قال تعالى: یوذینى ابن آدم یسب الدهر و انا الدهر بیدى الامر اقلب اللیل و النهار»
عکرمه گفت: اصحاب تصاویراند خلقتى و صورتى که رب العالمین بآفرینش آن متفرد است و جز بقدرت الهیت وجود آن ممکن نیست، ایشان میخواهند که مثل آن در وجود آرند، و مصطفى (ص) فرموده: «لعن الله المصورین».
و قال (ص): «یقول الله تعالى: و من اظلم ممن ذهب یخلق کخلقى فلیخلقوا ذرة و لیخلقوا حبة او شعیرة».
و گفتهاند: محتمل است که ایذاء الله بمعنى الحاد بود در اسما و صفات الله کقوله تعالى: و ذروا الذین یلْحدون فی أسْمائه: و گفتهاند: درین آبت اضمار است یعنى یوذون اولیاء الله، فحذف المضاف و اقیم المضاف الیه مقامه کقوله: «و سْئل الْقرْیة» اى اهل القریة.
سیاق این سخن بر عادت خلق و تعارف مردم است، و رنه جناب جبروت احدیت و درگاه عزت الهیت مقدس است و منزه از آن که خلق بوى اذى رسانند، یا خود کسى را رسد که اندیشه کند یا تواند. اما اذى رسول از جهت کفار آنست که در بدایت اسلام دندانش مىشکستند و او را مىزدند و خاک بروى مىریختند و پلیدى بر مهر نبوت مىانداختند و او را ساحر و کاهن و مجنون میگفتند. عبد الله مسعود گفت: دیدم رسول خدا (ص) را که در مسجد حرام در نماز بود سر بر سجود نهاده که آن کافرى بیامد و شکنبه شتر میان دو کتف وى فرو گذاشت، رسول هم چنان در سجود بخدمت الله ایستاده و سر از زمین برنداشت تا آن گه که فاطمه زهرا بیامد و آن از کتف وى بینداخت و روى نهاد در جمع قریش و آنچه سزاى ایشان بود گفت، و رسول خدا چون نماز بگزارد، روى سوى آسمان کرد و گفت: اللهم علیک بقریش، اللهم علیک بعمرو بن هشام و عتبة بن ربیعة و شیبة بن ربیعة و الولید بن عتبة و امیة بن خلف و عقبة بن ابى معیط.
عبد الله مسعود گفت: بآن خدایى که وحدانیت و فردانیت صفت اوست که این جماعت را دیدم روز بدر کشته و در چاه بدر انداخته و رسول خدا گفت: اتبع اصحاب القلیب لعنة.
و عن عائشة قالت: یا رسول الله هل اتى علیک یوم کان اشد من یوم احد؟ فقال: لقد لقیت من قومک و کان اشد ما لقیت منهم یوم العقبة اذ عرضت نفسى على ابن عبد یا لیل ابن عبد کلال فلم یجبنى الى ما اردت فانطلقت و انا مهموم على وجهى فلم استفق الا بقرن الثعالب فرفعت رأسى فاذا انا بسحابة قد اظلتنى فنظرت فاذا فیها جبرئیل فنادانى فقال ان الله سمع قول قومک و ما ردوا علیک و قد بعث الیک ملک الجبال فتأمره بما شئت فیهم، قال فنا دانى ملک الجبال و سلم على ثم قال: یا محمد ان الله قد سمع قول قومک و انا ملک الجبال و قد بعثنى ربک الیک لتأمرنى بامرک ان شئت ان اطبق علیهم الاخشبین، فقال رسول الله (ص): ارجوا ان یخرج الله من اصلابهم من یعبد الله وحده لا یشرک به شیئا.
و الذین یوْذون الْموْمنین و الْموْمنات یقعون فیهم و یرمونهم بغیر جرم.
بغیْر ما اکْتسبوا یعنى من غیر ان عملوا ما اوجب اذاهم.
فقد احْتملوا بهْتانا و إثْما مبینا قال مقاتل: نزلت فى على بن ابى طالب (ع) و ذلک ان ناسا من المنافقین کانوا یوذونه. و قیل: نزلت فى شأن عائشة و فى بعض الآثار: ایاکم و اذى المومن فانه حبیب ربه احب الله فاحبه و غضب لربه فغضب الله له و ان الله یحوطه و یوذى من یوذیه».
ضحاک و کلبى گفتند: این آیت در شأن قومى منافقان فرو آمد ازین زانیان و فاجران که هر شب بیرون مىآمدند و در کویهاى مدینه براه کنیزکان که بطلب آب بیرون آمده بودند یا بقضاء حاجت و تعرض آن کنیزکان مىکردند و در میان ایشان آزاد زنان مىبودند که از تعرض آن منافقان رنجور میگشتند و هر چند که آن منافقان در طلب آن کنیزکان بر مىخاستند اما آزاد زن و کنیزک از هم باز نمىشناختند که زى ایشان و کسوت ایشان هر دو یکسان بود، آن آزاد زنان این قصه با شوهران خویش باز گفتند و کراهیت نمودند و شوهران با رسول خدا باز گفتند و رب العزة در شأن ایشان این آیت فرستاد، پس آزاد زنان را نهى کردند که بشبه کنیزکان روى گشاده از خانه بیرون آیند ایشان را فرمودند تا گلیمهاى سیاه در سر کشیدند و بچادرها رویهاى خود بپوشیدند و در شأن ایشان این آیت فرستادند که: یا أیها النبی قلْ لأزْواجک و بناتک و نساء الْموْمنین یدْنین علیْهن منْ جلابیبهن جمع الجلباب و هو الملاءة التى تشتمل بها المرأة فوق الدرع و الخمار. یعنى یرخین اردیتهن و ملاحفهن فیتقنعن بها و یغطین روسهن و وجوههن الا عینا واحدة.
«ذلک أدْنى أنْ یعْرفْن» انهن حرائر.
«فلا یوْذیْن» و لا یتعرض لهن.
و کان الله غفورا لما سلف من ترک التستر.
رحیما بهن اذا سترهن و صانهن. قال انس: مرت جاریة بعمر بن الخطاب متقنعة فعلاها بالدرة و قال: یا لکاع أ تتشبهین بالحرائر؟ القى القناع.
لئنْ لمْ ینْته الْمنافقون عن نفاقهم.
و الذین فی قلوبهمْ مرض اى فجور و هم الزناة.
و الْمرْجفون فی الْمدینة بالکذب و الباطل، المرجف الکذاب. قومى منافقان پیوسته در مدینه ارجافهاى باطل میکردند و دروغها میگفتند در حق غازیان و لشکر اسلام که ایشان را بکشتند و از دشمن بهزیمت شدند، ایشان را بشکستند و دشمن زور گرفتند، ازین جنس ارجافها مىافکندند تا در حق ایشان این آیت آمد. و قال الکلبى: کانوا یحبون ان تشیع الفاحشة فى الذین آمنوا و یفشوا الاخبار.
لنغْرینک بهمْ اى لنحرشنک بهم و لنسلطنک علیهم حتى تقتلهم و تخلى عنهم المدینة. قال محمد بن سیرین: فلم ینتهوا و لم یغر الله بهم. العفو عن الوعید جائز لا یدخل فى الخلف.
ثم لا یجاورونک فیها، اى لا یساکنونک فى المدینة إلا قلیلا حتى یخرجوا منها.
ملْعونین اى مطرودین، أیْنما ثقفوا وجدوا و ادرکوا أخذوا و قتلوا تقْتیلا اى الحکم فیهم هذا على جهة الامر به.
سنة الله اى کسنة الله، فی الذین خلوْا منْ قبْل من المنافقین و الذین فعلوا مثل فعل هولاء.
و لنْ تجد لسنة الله تبْدیلا یقال: هاتان الآیتان فى الزنادقه یقتلهم اهل کل ملة فى الدنیا.
یسْئلک الناس عن الساعة قلْ إنما علْمها عنْد الله و ما یدْریک اى اى شىء یعلمک امر الساعة و متى یکون قیامها؟ اى انت لا تعرفه.
لعل الساعة تکون قریبا.
إن الله لعن الْکافرین و أعد لهمْ سعیرا، خالدین فیها أبدا لا یجدون ولیا و لا نصیرا.
یوْم تقلب وجوههمْ فی النار ظهرا لبطن حین یسبحون علیها.
یقولون یا لیْتنا أطعْنا الله و أطعْنا الرسولا فى الدنیا. الالف الزائدة فى «الرسول» و بعدها فى «السبیل» لان اواخر آیات السورة الف، و العرب تحفظ هذا فى خطبها و اشعارها.
و قالوا ربنا إنا أطعْنا سادتنا قرأ ابن عامر و یعقوب: ساداتنا بکسر التاء و لف قبلها على جمع الجمع، و کبراءنا فأضلونا السبیلا.
ربنا آتهمْ ضعْفیْن من الْعذاب اى ضعفى عذاب غیرهم و الْعنْهمْ لعْنا کبیرا قرأ عاصم بالباء و الباقون بالتاء لقوله: أولئک علیْهمْ لعْنة الله و الْملائکة و الناس أجْمعین و هذا یشهد لکثرة، اى مرة بعد مرة.
محمد بن ابى السرى مردى بود از جمله نیکمردان روزگار، گفتا بخواب نمودند مرا که: در مسجد عسقلان کسى قرآن میخواند به اینجا رسید که و الْعنْهمْ لعْنا کبیرا، من گفتم: «کثیرا، وى گفت: «کبیرا»، باز نگرستم رسول خدا را دیدم در میان مسجد که قصد مناره داشت فرا پیش وى رفتم گفتم: السلام علیکم یا رسول الله استغفر لی، رسول از من برگشت، دیگر باره از سوى راست وى درآمدم گفتم: یا رسول الله استغفر لی از بهر من آمرزش خواه، رسول اعراض کرد، برابر وى بایستادم گفتم: یا رسول الله سفیان بن عیینة مرا خبر کرد از محمد بن المنکدر از جابر بن عبد الله که هرگز از تو چیزى نخواستند که گفتى «لا»، چونست که سوال من رد میکنى و مرادم نمىدهى؟ رسول خدا تبسمى کرد، آن گه گفت: «اللهم اغفر له»، پس گفتم: یا رسول الله میان من و این مرد خلاف است، او میگوید «و الْعنْهمْ لعْنا کبیرا» و من میگویم «کثیرا»، گفتا رسول هم چنان بر مناره مىشد و میگفت: «کثیرا کثیرا کثیرا».
یا أیها الذین آمنوا لا تکونوا کالذین آذوْا موسى فبرأه الله مما قالوا اى طهره الله مما قالوا.
و کان عنْد الله وجیها اى کریما ذا جاه و قدر کما قال ابن عباس: کان حظیا عند الله لا یسئل شیئا الا اعطاه. و قال الحسن: کان مستجاب الدعوة محببا مقبولا.
خلافست میان علماى تفسیر که آنچه رب العزة فرمود: آذوْا موسى موسى را رنجانیدند، او را بچه رنجانیدند؟ و باین معنى خبر مصطفى است (ص) بروایت بو هریرة گفت: بنوا اسرائیل چون غسل میکردند یکدیگر را برهنه میدیدند و خویشتن را از چشم نگرنده نمىپوشیدند، و موسى مردى کریم بود شرمگن، نخواستى که کسى او را برهنه بیند، بخلوت غسل کردید و خویشتن را از نظر مردم پوشیده و کشیده داشتید، بنو اسرائیل او را طعن کردند گفتند: ما تستر هذا التستر الا من عیب بجلده اما برص و اما ادرة و اما آفة. رب العالمین خواست که او را از آن عیب که بر وى بستند پاک گرداند، روزى تنها غسل میکرد در آن خلوت گاه جامه از تن بر کشید و بر سر سنگ نهاد و در آب شد، چون از غسل فارغ گشت و قصد جامه پوشیدن کرد، آن سنگ بقدرت الله برفت و جامه وى ببرد و موسى برهنه از قفاى سنگ میدوید و میگفت: ثیابى یا حجر! ثیابى یا حجر! تا ببرد و موسى برهنه در انجمن بنى اسرائیل شد و ایشان موسى را برهنه بدیدند که در وى هیچ عیب نبود از آنچه میگفتند، پس آن سنگ بایستاد و موسى جامه در پوشید و آن سنگ را بعصاى خود میزد، بو هریره گفت فو الله ان بالحجر لندبا من اثر ضربه ثلثا او اربعا او خمسا اینست که رب العالمین فرمود: «فبرأه الله مما قالوا».
ابو العالیة گفت: ایذاء موسى آن بود که قارون آن مومسه را بمزد گرفت تا بر موسى فجور و ناسزا بندد، و رب العالمین او را از آن معصوم داشت، و این قصه در سورة القصص رفت، و قیل: إیذاوهم ایاه انه لما مات هارون فى التیه ادعوا على موسى انه قتله، و ذلک فیما روى عن على بن ابى طالب (ع) فى قول الله عز و جل: لا تکونوا کالذین آذوْا موسى، قال: سعد موسى و هارون علیهما السلام الجبل فمات هارون، فقالت بنو اسرائیل: انت قتلته و کان اشد حبا لنا منک و الین لنا منک، فآذوه بذلک فامر الله عز و جل الملائکة فحملته حتى مروا به على بنى اسرائیل و تکلمت الملائکة بموته حتى عرف بنو اسرائیل انه قد مات، فبرأه الله من ذلک فانطلقوا به فدفنوه فلم یطلع على قبره احد من خلق الله الا الرخم فجعله الله اصم ابکم.
روى عن عبد الله بن مسعود قال: قسم النبى (ص) قسما فقال رجل: ان هذه القسمة ما ارید بها وجه الله، فاتیت النبى (ص) فاخبرته فغضب حتى رأیت الغضب فى وجهه ثم قال: «یرحم الله موسى قد اوذى باکثر من هذا فصبر».
یا أیها الذین آمنوا اتقوا الله و قولوا قوْلا سدیدا صوابا حقا مستقیما.
قال عکرمة: هو شهادة ان لا اله الا الله سدت بین الکفر و الاسلام و بین الجنة و النار.
یصْلحْ لکمْ أعْمالکمْ قال ابن عباس: اى یتقبل حسناتکم و قال مقاتل: یزک اعمالکم.
و یغْفرْ لکمْ ذنوبکمْ، و قالوا فى تفسیر قوله فى سورة محمد: و أصْلح بالهمْ سیهْدیهمْ و یصْلح بالهمْ یضمن عنهم التبعات و یرضى عنهم الخصوم.
و منْ یطع الله و رسوله فقدْ فاز فوْزا عظیما اى ظفر بالخیر کله.
إنا عرضْنا الْأمانة على السماوات و الْأرْض و الْجبال ابن عباس گفت: امانت ایدر حدود دین است و فرایض شرع و طاعت الله. ابن مسعود گفت: پنج نماز است بوقت خویش گزاردن و زکاة مال دادن و روزه ماه رمضان داشتن و حج کردن و سخن راست گفتن و اوام گزاردن و در پیمانه و تراز و راستى و عدل بجاى آوردن و ودیعتها بر امت نگه داشتن. زید بن اسلم گفت: امانت اینجا سرائر طاعات است و خفیات شرع که خلق را بر آن اطلاع نبود کالنیات فى الاعمال و الطهارة فى الصلاة و تحسین الصلاة فى الخلوة و کالصیام و الغسل من الجنابة.
روى عن ابى الدرداء قال: قال رسول الله (ص): «خمس من جاء بهن یوم القیمة مع ایمان دخل الجنة: من حافظ على الصلوات الخمس وضوئهن و رکوعهن و سجودهن و مواقیتهن، و اعطى الزکاة من ماله طیب النفس بها، و کان یقول: و ایم الله لا یفعل ذلک الا مومن، و صام رمضان و حج البیت ان استطاع الى ذلک سبیلا و ادى الامانة.
قالوا: یا ابا الدرداء و ما أداء الامانة؟
قال: الغسل من الجنابة فان الله عز و جل لم یأمن ابن آدم على شىء من دینه غیره. و قال عبد الله بن عمرو بن العاص: اول ما خلق الله من الانسان فرجه ثم اتم خلقته، و قال له: هذه امانة استودعتکها، فالفرج امانة و الاذن امانة و العین امانة و الید امانة و الرجل امانة، لا ایمان لمن لا امانة له.
این امانتها بر اختلاف علما که گفتیم، رب العالمین عرضه کرد بر اعیان آسمانها و زمین و کوهها و فرا پیش ایشان نهاد گفت: توانید که این امانت بردارید و در ان راست روید و بوفاى آن باز آئید؟ ایشان گفتند و ما را از برداشت آن و نگه داشت آن چه آید و چه بود؟ گفت: اگر نیک آئید و راست روید ثواب و عطا یابید، و اگر بد آئید و کژ روید بعذاب و عقوبت رسید. ایشان گفتند: لا، یا رب نحن مسخرات لامرک لا نرید ثوابا و لا عقابا. این سخن نه از معصیت و مخالفت گفتند بلکه از خوف و خشیت گفتند و تعظیم دین الله ترسیدند از تاوان و از راست باز نیامدن در آن، و رب العزة این عرض که کرد از روى تخییر کرد نه از روى الزام که اگر الزام بودى ازیشان امتناع نبودى و هر چند جمادات بودند رب العزة در قرآن ایشان را خضوع و سجود و خشیت و طاعت اثبات کرد قال الله تعالى: أ لمْ تر أن الله یسْجد له منْ فی السماوات و منْ فی الْأرْض، و الشمْس و الْقمر و النجوم و الْجبال و الشجر... الایة، و قال تعالى للسماوات و الارض: ائْتیا طوْعا أوْ کرْها، قالتا أتیْنا طائعین. و قال للحجارة: و إن منْها لما یهْبط منْ خشْیة الله.
قومى علما گفتند: رب العزة عقل و فهم در آن جمادات مرکب کرد، آن گه که امانت بر ایشان عرضه کرد تا ایشان بعقل و فهم خطاب شنیدند و جواب دادند. قومى گفتند: عرض امانت بر اهل آسمان و زمین بود نه اعیان آسمان و زمین هذا کقوله: و سْئل الْقرْیة یعنى اهل القریة. و قول صحیح آنست که اول گفتیم و علماء سلف و تابعین بر آناند.
قوله: فأبیْن أنْ یحْملْنها و أشْفقْن منْها اى خفن من الامانة ان لا یودینها فیلحقن العقاب.
و حملها الْإنْسان یعنى آدم علیه السلام. چون آسمان و زمین بترسیدند از پذیرفتن امانت و باز نشستند از برداشت آن، رب العزة آدم را گفت: انى عرضت الامانة على السماوات و الارض و الجبال فلم تطقها فهل انت آخذها بما فیها اى آدم امانت دین و طاعت بر آسمان و زمین و کوه عرضه کردم و طاقت پذیرفتن آن نداشتند، تو آن را بردارى و بپذیرى؟ آدم گفت: یا رب و ما فیها؟ بار خدایا در آن پذیرفتن و برداشتن مرا چه بود؟ گفت: «ان احسنت جوزیت و ان أسأت عوقبت» اگر نیکو کردار باشى ثواب یابى و اگر بد کردار باشى عقوبت بینى. آدم بخدمت و طاعت بندهوار درآمد گفت: بین اذنى و عاتقى برداشتم میان گوش و دوش خویش.
رب العالمین فرمود: اکنون که برداشتى ترا در آن معونت و قوت دهم، اجعل لبصرک حجابا فاذا خشیت ان ینظر الى ما لا یحل لک فارخ حجابه و اجعل للسانک لحیین و غلقا فاذا خشیت ان یتکلم بما لا یحل فاغلق و اجعل لفرجک لباسا فلا تکشفه على ما حرمت علیک. قال مجاهد: فما کان بین ان یحملنها و بین ان خرج من الجنة الا مقدار ما بین الظهر و العصر. زجاج گفت و جماعتى اهل معانى که: حمل امانت خیانت است در امانت یقال: فلان حمل الامانة، اى اثم فیها بالخیانة، و منه قوله تعالى: و لْنحْملْ خطایاکمْ و ما همْ بحاملین منْ خطایاهمْ منْ شیْء، و حملک السیئة ان تتقلدها و تبوء باثمها.
گفتند: امانت در حق بنى آدم اداى فرایض است و امتثال امر و نهى چنان که گفتیم و امانت در حق آسمان و زمین و کوهها خضوع است و طاعت، پس گفت: فأبیْن أنْ یحْملْنها آسمان و زمین و کوه سروا زدند و باز نشستند از آن که در آن خیانت کنند، یعنى که امانت خویش بگزاردند و خضوع و طاعت که بر ایشان نهادند بجاى آوردند قالتا أتیْنا طائعین، و بنى آدم در امانت خویش خیانت کردند و بوفاى عهد باز نیامدند.
حسن گفت: برین تأویل انسان درین موضع کافر است و منافق فانهما حملا الامانة اى خانا فیها. و روى عن ابن مسعود قال: مثلت الامانة لصخرة ملقاة و دعیت السماوات و الارض و الجبال الیها فلم یقربوا منها و قالوا لا نطیق حملها و جاء آدم من غیر ان دعى و حرک الصخرة و قال لو امرت بحملها لحملتها فقلن له احمل فحملها الى رکبتیه ثم وضعها و قال لو اردت ان ازداد لزدت فقلن له احمل فحملها الى حقوه ثم وضعها و قال و الله لو اردت ان ازداد لزدت فقلن له احمل فحملها حتى وضعها على عاتقه فاذا اراد ان یضعها قال الله تعالى: مکانک فانها فى عنقک و عنق ذریتک الى یوم القیمة.
إنه کان ظلوما جهولا قال ابن عباس: ظلوما لنفسه جهولا بامر الله و ما احتمل من الامانة. و قال الکلبى: ظلوما حین عصى ربه جهولا لا یدرى ما العقاب فى ترک الامانة.
و قال مقاتل: ظلوما لنفسه جهولا بعاقبة ما حمل.
سدى گفت: قصه عرض امانت آنست که آدم صفى صلوات الله علیه چون بزمین آمد، رب العزة فرمود: اى آدم مرا در زمین خانهایست در مکه و آن کعبه است مشرف معظم مقدس، رو آنجا طواف کن، چون خواست که بزمین مکه رود آسمان را گفت: احفظى اهلى و ولدى بالامانة، اهل و عیال و فرزند مرا گوش دار و امانت در آن بجاى آر، آسمان سر وازد و نپذیرفت زمین را گفت، همچون سر وازد و نپذیرفت، کوهها را گفت، هم چنان سر وازد و نپذیرفت، آن گه قابیل را گفت که تو ایشان را گوش دارى و امانت در آن بجاى آرى، قابیل در پذیرفت و گفت: تذهب و ترجع فتجد اهلک کما یترک. پس آدم برفت چون باز آمد قابیل هابیل را کشته بود، اینست که رب العالمین فرمود: إنه کان ظلوما جهولا یعنى قابیل حین حمل امانة آدم ثم لم یحفظ له اهله.
لیعذب الله الْمنافقین و الْمنافقات و الْمشْرکین و الْمشْرکات و یتوب الله على الْموْمنین و الْموْمنات فصل الله عز و جل اقسام العبید تفصیلا بالغا حسنا تاما. مشرک اوست که امانت نپذیرفت، منافق اوست که پذیرفت و نگزارد، مومن اوست که امانت پذیرفت و بگزارد. قال مقاتل: لیعذبهم بما خانوا الامانة و نقضوا المیثاق.
و یتوب الله على الْموْمنین و الْموْمنات یهدیهم و یرحمهم بما ادوا من الامانة.
و قال ابن قتیبة: عرضْنا الْأمانة لیظهر نفاق المنافق و شرک المشرک فیعذبهم الله و یظهر ایمان المومن فیتوب الله علیه، اى یعود علیه بالرحمة و المغفرة ان حصل منه تقصیر فى بعض الطاعات.
و کان الله غفورا رحیما.